Często poznajemy je po charakterystycznej czerwonej cegle, która akurat w tym regionie kraju będzie – skądinąd słusznie – kojarzyć się z familokami [budynkami pracowniczymi, w których mieszkali górnicy – przyp. red.]. Nierzadko bywają one klockowate, zwłaszcza gdy budowano je w czasach socjalistycznych. Wiele z nich zachowało charakterystyczne oprawy okien, ale niektóre architektonicznie mają zupełnie odmienny styl. Część jest bardzo zniszczona, ale łączy je jedno – wyczuwalny od pierwszej minuty wizyty industrialny, robotniczy, najczęściej górniczy klimat. Wybraliśmy się w podróż, głównie fotograficzną, po najbardziej charakterystycznych osiedlach województwa śląskiego.
Nikiszowiec w Katowicach
Najbardziej znane górnicze osiedle z czerwonej cegły, z czerwonymi oprawami okien (na kopalni najwięcej było farby właśnie w tym kolorze). Zbudowane przy kopalni „Wieczorek” („Giesche”) w latach 1908–1919, zaprojektowane przez Emila i Georga Zillmannów.
Giszowiec w Katowicach
Wielka płyta kontra zabytkowe domki, a pośrodku zielony skwer – ten projekt Emila i Georga Zillmannów powstał dla dozoru górniczego kopalni „Wieczorek” („Giesche”) w latach 1907–1910. W latach 70. większą część osiedla wyburzono.
Górnicze Murcki w Katowicach
Umurckany, czyli ubłocony – tak właśnie, brudząc się, dzieci znalazły tu węgiel (wydobywany w tym miejscu od XVII w.), stąd nazwa kopalni i sąsiedniego osiedla. W centralnej części znajdują się figura św. Barbary, szpital, sklepy – wszystko, czego na miejscu potrzebował górnik.
Osiedle Stałe w Jaworznie
Jego nazwa oznaczała, że będzie stabilne mimo podziemnej pracy pobliskiej kopalni „Jan Kanty” (niegdyś „Komuna Paryska”) – pod nim nie było bowiem wydobycia. Zbudowane w połowie XX w. jako niemal samowystarczalne (szkoły, przychodnia, kościół, sklepy).
Osiedle Górnicze w Jaworznie
Położone w Śródmieściu, w sąsiedztwie ostatniej działającej w mieście kopalni „Sobieski” (należącej do Tauronu). Budowane od lat 50. do 70. XX w. Różnorodne – w jego skład wchodzą zarówno domki, jak i bloki. Widać z niego kopalnię i sąsiednią farmę fotowoltaiczną.
Kazimierz w Sosnowcu
Dzielnica Sosnowca, wcześniej samodzielne miasto w powiecie będzińskim, zbudowane dla kopalni „Kazimierz-Juliusz” (nieczynna od 2015 r.) otwartej w 1884 r. Status osiedla miejskiego od 1984 r. Znajduje się tam park im. Jacka Kuronia.
Osiedle Piaski w Czeladzi
Typowa osada górnicza budowana w latach 80. XIX w. Architektura jednak nietypowa – jasny kamień (część wyburzona, zastąpiona wielką płytą). W XX w. osiedle dla górników z kopalń „Czeladź” i „Milowice”, niemal samowystarczalne.
Kolonia Zgorzelec pod lasem w Bytomiu
Osiedle z przełomu XIX i XX w. dla pracowników huty żelaza „Hubertus” (później „Zygmunt”, zlikwidowana w 2000 r.) w Łagiewnikach. 34 familoki, z których część jest niezamieszkała, od 1994 r. w rejestrze zabytków. Miasto planuje rewitalizację 14 budynków (dziewięć już ją przeszło).
Nowa Kolonia Robotnicza w Bytomiu
Zbudowane w latach 1907–1922 w Bobrku dla załóg huty „Julia” (zlikwidowana huta żelaza „Bobrek”) i kopalni „Hrabina Joanna” (pracujący do dziś „Bobrek”). Do dzisiaj zachowało się ok. 50 domów w dwóch zespołach mieszkalnych, które liczyły ponad 100 obiektów.
Kolonia robotnicza Borsigwerke, osiedle Borsiga w Zabrzu
Osiedle ok. 50 dwupiętrowych familoków dla pracowników kombinatu górniczo-hutniczego Augusta Borsiga, budowane w latach 1863–1871. Jak na tamte czasy mieszkania miały wysoki standard: ok. 55 m2, kuchnię, a na korytarzu łazienki i bieżącą wodę.
Zandka w Zabrzu
Ok. 40 budynków z początku XX w. projektu berlińskich architektów dla pracowników huty Donnersmarcka. Na osiedlu znalazła się również m.in. remiza strażacka. Nazwa „Zandka” pochodzi od Sandkolonie, czyli koloni na piaskach.
Kolonia Emma w Radlinie
Zaczęła powstawać pod koniec XIX w. przy kopalni „Emma” (dziś „Marcel”). Oprócz domów mieszkalnych wybudowano tu m.in. dom towarowy, gospodę, bibliotekę, łaźnię, pralnię, zakład fryzjerski i trzy hotele.
Kolonia Robotnicza Ficinus w Rudzie Śląskiej
Zabytkowe, zrewitalizowane osiedle przy ul. Kubiny, budowane w latach 60. XIX w. To 16 takich samych czterorodzinnych domów z piaskowca, od 1978 r. w rejestrze zabytków. Wraz z Giszowcem i Nikiszowcem znajduje się na Szlaku Zabytków Techniki.
Kaufhaus w Rudzie Śląskiej
Nazwa pochodzi od postawionego w centralnej części domu towarowego. Zbudowane w połowie XIX w. dla załogi huty „Pokój” (zielone okiennice to domena osiedli hutniczych). Jeden z budynków zagrał w filmie o emerytowanym górniku „Paciorki jednego różańca”. Część osiedla rozebrano w latach 80. XX w.
Kolonia Robotnicza Carl Emanuel, osiedle Karmańskie w Rudzie Śląskiej
Jego nazwa wywodzi się od szybu nieistniejącej już pobliskiej kopalni „Wawel” („Brandenburg”). Pierwsze familoki pochodzą z końca XIX w. Ich ciekawą architekturę tworzą wieżyczki i baszty.
Kolonia Kościelna w Rudzie Śląskiej
Zwana też kolonią Staszica, znajduje się w obrębie ulic Kościelnej, Staszica, Mickiewicza, Moniuszki, Wolności i Wieniawskiego. Osiedle powstało w latach 1910–1922, do dziś zachowało charakter mieszkalny.
Osiedle Kopalni „Dębieńsko” w Czerwionce-Leszczynach
Powstało w latach 1899–1916 dla górników kopalni „Dębieńsko”. Składa się z ok. 90 murowanych domów z czerwonej cegły, z drewnianymi dachami krytymi dachówką. Osiedle zbudowane na planie prostokąta.
Osiedle 1 Maja w Wodzisławiu Śląskim
Z jego górniczego charakteru zostało już niewiele, bo i po kopalni zlikwidowanej w 2001 r. nie ma praktycznie śladu. Osiedle składa się głównie z bloków wielorodzinnych z połowy XX w.; przy pobliskim centrum kultury znajdziemy koło kopalnianej maszyny wyciągowej.
Klimzowiec w Chorzowie
Początkowo w połowie XIX w. była to kolonia o charakterze bardziej wiejskim, na przełomie XIX i XX w. powstały familoki i szkoła. Po II wojnie światowej na miejscu ogródków działkowych wybudowano bloki mieszkalne.
Rymer w Mysłowicach
Nie jest to najbezpieczniejsza część miasta, choć położona w centrum. Czasy świetności ma za sobą, składa się z bloków wielorodzinnych, a życie towarzyskie odbywa się na wewnętrznych podwórkach. Zniszczone bloki są rajem dla grafficiarzy.
Lipiny w Świętochłowicach
W tej części miasta od XIX w. działała huta „Silesia” i to dla jej pracowników budowano tutaj osiedle. Eksploatacja węgla zaczęła się w 1823 r. i już w 1867 r. mieszkało tu 4,5 tys. osób. Od 1951 r. to część Świętochłowic.
Sośnica w Gliwicach
Górnicza dzielnica Gliwic podzielona na starą i nową, zamieszkiwana głównie przez pracowników sąsiednich hut i kopalń. Od nazwy kopalni i dzielnicy nazwę wziął węzeł autostradowy A1-A4. Z Sośnicy pochodzą Włodzimierz Lubański i Lukas Podolski.
