ZSRR: Związek (nie) ruszymyj
30 lat temu dokonywał żywota Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. I chociaż minęło już tyle czasu, konsekwencje 69 lat istnienia tego państwa oraz jego rozpadu są odczuwalne do dzisiaj, i to nie tylko na jego dawnym terytorium. ZSRR wciąż wzbudza nostalgię jego dawnych mieszkańców, a kartą „wielkiej sowieckiej przeszłości” starają się grać rosyjskie władze. W 2005 r. Władimir Putin nazwał rozpad ZSRR największą katastrofą geopolityczną XX w. i prawdziwym dramatem dla Rosjan. W specjalnym projekcie Outriders chcemy pokazać kluczowe wydarzenia drugiej połowy 1991 r. oraz zmiany, które zaszły w byłych państwach sowieckich w ciągu ich niepodległości.
Obraz zmodyfikowany. Stworzony przez Morwen/Wikimedia. Licencjonowany przez Creative Commons.
Kalendarium rozpadu
ZSRR powstał 22 grudnia 1922 r. w wyniku bolszewickiej rewolucji październikowej w 1917 r., wojny domowej w Rosji, podboju innych narodów i przegranej wojny z Polską. Idea globalnej rewolucji kroczącej na Zachód została przekreślona i komunistycznym ideologom nie pozostało nic innego jak utworzenie komunistycznego raju na ziemi na opanowanym przez nich terytorium. A nie było ono małe. W momencie rozpadu ZSRR było największym państwem na świecie, zajmującym jedną szóstą zamieszkałych lądów. Ze wschodu na zachód ciągnęło się przez ponad 10 tys. km – 11 stref czasowych – a z południa na północ – ponad 7200 km. Według spisu powszechnego z 1989 r. liczyło ponad 293 mln mieszkańców.
18 sierpnia o godz. 16.35 w tzw. obiekcie „Zarja” odłączono wszystkie systemy łączności. W tej państwowej daczy odpoczywał Michaił Gorbaczow. O 16.50 prezydent ZSRR dowiedział się o przybyciu (bez wcześniejszej zapowiedzi) delegacji wyższego kierownictwa państwa. Jej członkowie poinformowali Gorbaczowa, że sytuacja w kraju jest katastroficzna i w związku z tym utworzono Komitet Stanu Wyjątkowego. Powiedzieli mu też, że Komitet ma zamiar aresztować Borysa Jelcyna. Gorbaczow odmówił podpisania dekretu o wprowadzeniu stanu wyjątkowego. Zaproponowano mu przekazanie swoich pełnomocnictw wiceprezydentowi Giennadijowi Janajewowi. Kiedy Gorbaczow się nie zgodził, zażądano jego dymisji. Jak twierdzi sam Gorbaczow, odpowiedział przekleństwami „po rusku”.
Tego dnia to właśnie sceny z baletu Czajkowskiego zobaczyło w swoich telewizorach wielu Rosjan . W radiu było słychać muzykę z tego baletu. Wcześniej, o 6 rano, telewizja i radio podały informacje o utworzeniu Komitetu Stanu Nadzwyczajnego. W jego skład weszło osiem osób: wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew, premier ZSRR Walentin Pawłow, uważany za głównego inicjatora przedsięwzięcia szef KGB Władimir Kriuczkow, a także szefowie resortów siłowych: obrony i spraw wewnętrznych. W wydanym komunikacie ogłoszono wprowadzenie stanu nadzwyczajnego oraz poinformowano o rzekomej chorobie Gorbaczowa, przez którą jego obowiązki przejął Janajew.
O tym, jakie znaczenie miał pucz i szerzej o konsekwencjach rozpadu ZSRR dla Białorusinów, Rosja i Ukraińców porozmawialiśmy z naszymi gośćmi: Anastazją Siergiejewa – członkini Zarządu Stowarzyszenia Za wolną Rosję, liderem ukraińskiej studenckiej Rewolucji na Granicie (1990 r.) Ołesiem Donijem i Siarhejem Nawumczykiem – byłym deputowanym BFL (1990-1995) i redaktorem białoruskiej sekcji Radia Swoboda.
Sierpniowy pucz w Moskwie doprowadza do ogłaszania niepodległości przez poszczególne republiki. 20 sierpnia 1991 r. niepodległość proklamuje Estonia, 21 sierpnia – Łotwa, 24 sierpnia – Ukraina, 25 sierpnia – Białoruś, 27 sierpnia – Mołdawia. Kolejne republiki będą ogłaszały niepodległość do grudnia 1991 r. Natomiast pierwszymi republikami Związku Radzieckiego, które ogłosiły swoją niepodległość, były Litwa (11 marca 1990 r.) oraz Gruzja (9 kwietnia 1991 r.).
1 grudnia 1991 r. 90,32 proc. mieszkańców Ukrainy odpowiedziało „tak” na pytanie: „Czy zgadza się Pan/Pani z Aktem ogłoszenia niepodległości Ukrainy?”. Frekwencja w referendum wyniosła 84,18 proc. Wybory prezydenckie, które odbyły się tego samego dnia, wygrał były komunistyczny aparatczyk i zwolennik niepodległości Leonid Krawczuk, otrzymawszy 61,59 proc. głosów.
7 grudnia 1991 r. w Puszczy Białowieskiej spotkały się delegacje Białorusi, Rosji i Ukrainy na czele ze Stanisławem Szuszkiewiczem, Borysem Jelcynem i Łeonidem Kuczmą. Powodem rozmów było omówienie zaproponowanego przez Gorbaczowa nowego układu związkowego oraz rozwiązanie bieżących problemów w relacjach gospodarczych. Jak jednak wspominają uczestnicy spotkania, przeciwko idei powoływania nowego związku od początku występował prezydent Ukrainy Łeonid Krawczuk. Jelcynowi, który toczył walkę z Gorbaczowem, pochowanie ZSRR też było na rękę.
„Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich jako podmiot prawa międzynarodowego i rzeczywistości geopolitycznej przestaje istnieć” – ogłosili 8 grudnia 1991 r. liderzy Białorusi, Rosji i Ukrainy. Jednocześnie podpisali umowę o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw.
25 grudnia 1991 r. o godz. 19 ostatni przywódca ZSRR Michaił Gorbaczow w telewizyjnym przemówieniu ogłosił swoją dymisję ze stanowiska prezydenta.
O godz. 19.38 z masztu na Kremlu opuszczono flagę państwową ZSRR i wciągnięto flagę państwową Federacji Rosyjskiej.
Kilka godzin wcześniej odbyło się posiedzenie Rady Najwyższej ZSRR, które zatwierdziło Ustawę Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej Nr 2094 „O zmianie nazwy RFSRR na nową nazwę Federacja Rosyjska”.
ZSRR, którego koniec istnienia ogłoszono 8 grudnia 1991 r. w Wiskulach, formalnie przestanie istnieć dzień później - 26 grudnia.
O konsekwencjach rozpadu ZSRR i tym, co się dzieje obecnie w trzech byłych republikach, a od 30 lat niepodległych państwach: Białorusi, Rosji i Ukrainie rozmawiamy z Ołeną Babakową, polsko-ukraińską dziennikarką i ekspertką oraz z Piotrem Pogorzelskim, autorem podcastu Po prostu Wschód oraz dziennikarzem Biełsatu.
